امروز دوستم ماجرایی که برایش رخ داده بود را برایم تعریف کرد:

قضیه این‌طور است که ایشان برای یک ماموریت تحقیقاتی قرار است به ینگی دنیا سفر کند و با توجه به علاقهٔ وافری که به ورزش بیس‌بال دارد تصمیم گرفته یک مسابقه درست و حسابی بیس‌بال را از داخل استادیوم تماشا کند. سفارش بلیط را به صورت آن‌لاین می‌دهد و منتظر می‌ماند که بلیط الکترونیک (بنا به روال معمول در کشوری که در آن کار می‌کند) برایش ای‌میل شود. چند روز بعد ای‌میل را دریافت می‌کند اما در آن خبری از بلیط الکترونیک نیست بلکه ای‌میل مربوط به ره‌گیری یک بستهٔ ‍پستی است. مشخص می‌شود که شرکت فروشنده بلیط را به صورت فیزیکی صادر و از طریق پست بین‌المللی ارسال کرده است. فاصله‌ای که این بستهٔ کوچک پستی باید طی کند حدود ده هزار کیلومتر است. دوستم می‌گفت انتظار داشته که بلیط الکترونیک برایش صادر کنند و دلیلی برای پست کردن فیزیکی بلیط نبوده. بحث دوست من به صورت خاص روی هزینه نبود، چرا که شرکت فروشنده برای پست کردن بلیط از او هزینهٔ بیشتری نگرفته بود. بیشتر از این نظر که چرا باید شرکت مربوطه چنین سیستم ناکارآمدی داشته باشد که به جای صدور بلیط الکترونیک از پست حلزونی استفاده کند که هزینه‌های نهان (فرضا از نظر مصرف انرژی برای حمل و نقل فیزیکی) آن بیشتر است؟

بحث ما درباره‌ٔ علت اتخاذ چنین سیستمی توسط فروشنده‌ بلیط مسابقه بیس‌بال بالا گرفت که دلایلی مطرح شد که موضوع صحبت من در این‌ نوشته نیست. به هر حال فروشنده بلیط دلایل خوبی (شاید اقتصادی و شاید هم عمل‌گرایانه) برای اتخاذ این روش داشته. اما من می‌خواهم از این مثال استفاده کنم برای این‌که بحث خودم را پیش ببرم.

می‌توانیم تصور کنیم که در این‌جا ما با یک شرکت (باشگاه ورزشی) طرف هستیم که قصد داشته حوزه‌ٔ جغرافیایی فروش بلیط‌هایش را توسعه دهد به حدی که مشتریان آن‌سوی کره‌ٔ زمین هم بتوانند به راحتی  از طریق آن‌لاین از آن بلیط بخرند.

باشگاه فوق برای رسیدن به این هدف دو راه حل دارد:

• فروش بلیط از طریق آن‌لاین انجام شود، اما بلیط‌ها به صورت چاپی صادر شده و از طریق پست ارسال شود و در اسرع وقت به دست مشتری‌های دور یا نزدیک برسد. این کار مستلزم توافق و عقد قرارداد مناسب با شرکت‌های پستی و توسعه امکانات ‍پشتیبانی مستقیم یا غیرمستقیم نسبتا مفصلی است.
• یک سیستم فروش و صدور بلیط الکترونیک راه‌اندازی شود و بلیط‌های مشتریان به صورت مجازی صادر شده و از طریق ای‌میل برایشان ارسال گردد. مشتریان می‌توانند در منزل اقدام به ‍چاپ بلیط‌ خودشان کنند،  یا هنگام ورود به استادیوم با وارد کردن کد ویژه‌ای که از طریق ای‌میل دریافت کرده‌اند بلیط شان را از دستگاه‌های خودکار دریافت کنند.

انتخاب هر کدام از این دو استراتژی زمینه‌هایی می‌خواهد و هزینه‌ها و انتخاب‌های آتی خاص خود را به شرکت تحمیل می‌کند. فرضا اگر باشگاه مذکور گزینه‌ٔ اول را انتخاب کند برای افزایش سرعت و کیفیت خدمات (رسیدن بلیط چاپی به دست مشتریان دور و نزدیک) خود باید نوع همکاری خود با شرکت‌های پستی را کارآمدتر کند. اما اگر گزینهٔ دوم را انتخاب کند باید بیشتر به توسعه‌‌ٔ کارآیی سیستم‌های سرویس‌دهنده به مشتریانی که بلیط خود را در خانه پرینت نمی‌کنند و در لحظه‌ٔ آخر و قبل از شروع بازی به سراغ دستگاه‌‌های خودکار می‌روند بپردازد.

با توجه به روایت دوست من، باشگاه مذکور روش اول را انتخاب کرده. اما روش اول در نگاه اول ناکارآمدتر و پرهزینه‌تر از روش دوم به نظر می‌رسد. در بسیاری از کشورهای دیگر باشگاه‌های مشابه مدت‌هاست که به روش دوم عمل می‌کنند. پس چرا باشگاه مورد نظر روش ظاهرا ناکارآمدتر را انتخاب کرده است؟

یک توضیح (فرضی) می‌تواند چنین باشد:

فرض کنید که بیشتر مخاطبان این باشگاه ورزشی را افرادی تشکیل دهند که سواد کامپیوتری بسیار پایینی دارند و در نتیجه بلیط الکترونیک خود را در منزل چاپ نمی‌کنند (یا بلد نیستند و یا پرینتر در دسترس ندارند). در این صورت حجم بالایی از مراجعه کنندگان صدور بلیط خود را به روز بازی و در محل استادیوم موکول خواهند کرد که مستلزم راه‌اندازی تعداد زیادی دستگاه خودکار و به خدمت گرفتن نیروی ‍پشتیبانی کافی جهت راهنمایی مشتریانی که بلد نیستند با دستگاه خودکار کار کنند است. این احتمال وجود دارد که با یک حساب و کتاب ساده باشگاه مربوطه به این نتیجه رسیده باشد که اگر بلیط ها را چاپ کند و برای مشتریان پست کند هزینه‌ها و ریسک کمتری را متحمل خواهد شد.

اما اگر آدم کنجکاوی پیدا شود و بخواهد به این باشگاه کمک کند احتمالا باید به سراغ علت اصلی پرهیز باشگاه از روش دوم برود. یعنی کم بودن سواد کامپیوتری مشتریان باشگاه. این آدم باید سوال کند: چرا مخاطبان این باشگاه سواد کامپیوتری پایینی دارند؟ پاسخ این سوال خارج از حیطهٔ کنترل و توانایی یک باشگاه ورزشی است و به بستر فنی-اجتماعی‌ای (socio-technical) که باشگاه در آن فعالیت می‌کند بستگی دارد. در واقع این بستر فنی-اجتماعی چنان نیرومند و تاثیرگذار است که فرایندهای بهینه‌ٔ مورد نظر خود را به سازمان‌هایی شبیه آن باشگاه تحمیل می‌کند. پس برای این‌که شخص کنجکاو مورد نظر بفهمد که چرا مخاطبان آن باشگاه سواد کامپیوتری اندکی دارند (فرضا در مقایسه با طیف‌های مشابه خود در یک کشور دیگر)، باید برود و وضعیت فنی-اجتماعی حاکم بر آن سیستم را مطالعه کند. اما نکته‌ای که موضوع را پیچیده‌تر می‌کند این است که برای شناختن وضعیت فنی-اجتماعی جامعه مراجعه به داده‌های امروز کافی نیست. باید در زمان به عقب رفت و دید تحول فنی-اجتماعی این سیستم در راستای کدام مسیرها (socio-technical paths) انجام می‌شود. شخص کنجکاو ما، هر چه در زمان عقب‌تر برود مسیرها را بهتر می‌شناسد و ریشه‌های تحولات امروزین را عمیق‌تر.

به اطراف خود که نگاه می‌کنیم نمونه‌های زیادی از این نوع مسیرها (paths) می‌بینیم که ماهیت و شکل امروزی آن‌ها به انتخاب مسیرهایی که سال‌ها، دهه‌ها یا قرن‌ها پیش انجام شده بستگی دارد. فرضا علت این‌که در یک کشور حمل و نقل هوایی ارزان و راحت است ولی حمل و نقل ریلی توسعه‌ٔ چندانی نیافته را نباید چندان در وضعیت فنی-اجتماعی امروز آن جامعه جستجو کرد، بلکه با عقب رفتن در زمان و مطالعه‌ٔ تصمیم‌های قدیمی‌ای که مسیرهای امروز را شکل داده‌اند بهتر می‌توان چرایی وضعیت فعلی ساختمان فنی-اجتماعی امروز را درک کرد.

جمع‌بندی از طریق یک گفتگوی فرضی:

– چرا فلان روش که در کشور «الف» خیلی خوب جواب می‌دهد را ما در کشور «ب» پیاده نمی‌کنیم؟
– فلان روش درکشور «ب» فقط وقتی می‌تواند موثر باشد که بستر فنی-اجتماعی‌ کشور «ب» مشابه کشور «الف» باشد.
– خوب چرا ما بستر فنی-اجتماعی کشور «ب» را مثل کشور «الف» نمی‌کنیم؟
– چون تحولات فنی-اجتماعی در راستای مسیرهای از پیش تعیین شده‌ای رخ می‌دهند. این مسیرها حافظه‌مند هستند و ریشه در تاریخ تحولات فنی-اجتماعی کشور «الف» دارند. این تاریخ با آن‌چه در کشور «ب» وجود داشته متفاوت است.

.

عکس بالا طرحی را نشان می‌دهد از گوشی تلفن همراهی که می‌تواند به کمک حرارت بدن انسان شارژ شود. به نظر خیلی جالب و انقلابی می‌رسد و در نگاه اول ممکن است به نظر برسد که چه خوب… این تکنولو‏ژی انقلابی در گوشی‌های تلفن همراه ایجاد خواهد کرد و دیری نخواهد پایید که جهان مملو از این نوع گوشی‌ها می‌شود.

اما احتمالا این ایده هرگز جهان‌گیر نخواهد شد و البته که این اولین ایده‌ی جالبی نیست که به تولید انبوه نمی‌رسد.

در مورد بهینه‌سازی جزئی‌نگرانه قبلا صحبت کرده بودم ولی هر از چند گاهی از میان مصادیق متعددی که این ور و آن ور می‌بینم مثالی می‌زنم تا اهمیت موضوع را مدام یادآوری کنم.

موضوع این است که به دلایل اجرایی متخصص‌ها معمولا تمایل دارند سیستم هر چه کوچک‌تر مورد مطالعه‌شان را از نظرگاه مورد علاقه‌شان بهینه کنند. مثلا متخصصی که درباره‌ی خط تولید یک محصول در یک کارخانه‌ی معین فکر می‌کند دوست دارد روش‌هایی بیابد که تولید آن محصول کم هزینه‌تر یا کم‌عوارض‌تر یا راحت‌تر یا سریع‌تر یا … شود. اما اشکال نگاه بیش از حد تخصصی این است که متخصص در تلاش برای یافتن بهترین گزینه برای سیستم جزئی مورد مطالعه‌اش موارد مهم‌تری را که به سیستم‌های بزرگ‌تر پیرامونی مربوط می‌شوند نادیده بگیرد.

البته که مس هادی گرمایی و الکتریکی عالی‌ای است اما مشکل این‌جاست که ذخایر مس جهان محدود است و یکی از نگرانی‌های مهم آینده‌ی جوامع صنعتی کمبود مس است. در نتیجه تکنولوژی‌هایی شانس توسعه و بقای بیشتری دارند که بر مصرف کمتر مس و حتی جایگزینی آن با منابع وافرتر تاکید کنند. هدف متخصص مربوطه البته این بوده که به هر روش ممکن گوشی‌ای طراحی کند که با حرارت بدن انسان کار کند و احتمالا عامل مهمی مثل محدود بودن منابع مس و بهای گران احتمالی آن را در نظر نگرفته است چرا که احتمالا مثل خیلی از متخصصان سنتی طراحی صنعتی فکر می‌کند که مهم این است که یک نمونه‌ که کار کند تولید شود و تکنولو‏ژی مشکل تولید انبوه را حل خواهد کرد.

گوشی تلفن همراه بالا اگر چه در مقیاس محدود بسیار جالب و عالی به نظر می‌رسد و حتی می‌تواند به عنوان الهام‌بخش فن‌آوری‌های آتی به کار رود اما به عنوان نمونه‌ای برای تولید انبوه و در نگاهی وسیع‌تر و بلندمدت‌تر مصداق بهینه‌سازی جزئی‌نگر و محکوم به فراموش شدن است.

متاسفانه نمونه‌ی اختراع‌های بالا احتمالا هرگز دنیا را تکان نمی‌دهند.

با توجه به فیلتر بودن بامدادی در ایران، لطفا مطالب آن‌را از طریق اشتراک در خوراک آن یا مراجعه به وبلاگ «آینه‌ی بامدادی» پی‌گیری کنید. استفاده از مطالب و عکس‌های منتشر شده در وبلاگ‌ها و فوتوبلاگ‌های من به شرط «نقل قول دقیق»، «ذکر ماخذ» و «ارجاع لینک به اصل پست» بلا مانع است.

در قسمت قبلی مجموعه‌ی «پاک کردن صورت مساله» درباره‌ی حل مشکل (problem solving) صحبت کردم و تاکید کردم که :

یک راه حل خوب نباید مشکل اولیه را با مشکل بزرگ‌تری جایگزین کند.

امروز به یک نمونه‌ی جالب از بهینه‌سازی جزئی‌نگر (sub-optimization) برخورد کردم که می‌تواند به بحث فوق مربوط باشد. تحقیقی که توسط کمیته‌ای زیر نظر کنگره‌ی آمریکا انجام شده نشان می‌دهد که ارتش آمریکا در سال‌های اخیر به صورت ناخواسته طالبان را تامین مالی می‌کرده است!

شرح داستان این است که نیروهای نظامی آمریکایی در افغانستان (مثل هر نیروی نظامی دیگری) احتیاج به منابع (سوخت، آذوقه، تجهیزات و …) دارند که توسط زنجیره‌ی تامین (supply chain)  ارسال می‌شود. بخش بزرگی از این پیمان‌کارها برای تامین امنیت محموله‌هایی که از داخل خاک افغانستان عبور می‌کنند از پیمان‌کارهای محلی استفاده می‌کنند که آن‌ها نیز به نوبه‌ی خود از نیروهای محلی دیگری استفاده می‌کنند و در نتیجه دقیقا مشخص نیست هزینه‌ای که صرف انتقال سیورسات نیروهای آمریکایی می‌شود در نهایت به جیب چه گروه‌هایی می‌رود. در گزارش کمیته‌ی فوق آمده که درآمد طالبان از منابع آمریکایی (به شیوه‌ی فوق) بین 100 تا 400 میلیون دلار در سال است. این در حالی است که درآمد طالبان از طریق کشت تریاک حدود 300 میلیون دلار در سال است. یعنی این امکان وجود دارد که طالبان بیش از نیمی از درآمد خود را از جیب دشمن خود کسب کند!

معمولا هدف مدیران یا فرماندهان این است که فعالیت سیستم مورد نظرشان را بهینه کنند. اما مساله این است که هر سیستم (مثلا الف) بخشی از سیستمی بزرگ‌تر یا مادر (سیستم ب) است و در صورتی که دقت کافی به خصوصیت‌های سیستم‌ مادر و نوع ارتباط (نوع و شدت جریان‌های ورودی و خروجی) دو سیستم با یکدیگر نشود ممکن است تدبیرهایی که سیستم اصلی را بهینه می‌کنند، به غیربهنیه شدن سیستم مادر بیانجامند.

در این مثال می‌توان گفت یافتن ارزان‌ترین پیمان‌کاران محلی برای تامین امنیت محموله‌های مورد نیاز لشگرهای آمریکا در افغانستان شاید در سطح سیستم اصلی (زنجیره‌ی تامین منابع) بهینه و مناسب به نظر برسد (هزینه‌ی بالایی ندارد؛ ارسال محموله‌ها هم انجام می‌گیرد؛ …) اما در سطح سیستم مادر (میدان کارزار افغانستان به معنای بزرگ‌تر آن) غیر بهینه است چرا که منجر به تزریق پول به طالبان و در نتیجه تقویت آن می‌شود. در این جا «بهینه‌سازی جزئی‌نگر» رخ داده است. یعنی بهینه‌سازی در مقیاس کوچک انجام شده بدون این‌که به بهینه‌سازی سیستم بزر‌گ‌تر توجه شود.

بهینه‌سازی جزئی‌نگر می‌تواند به تغییر صورت مساله (problem shifting) منجر شود. برای یادآوری یک‌بار دیگر دیاگرام-مدل زیر را مرور کنیم:

(اگر تصویر واضح نیست روی آن کلیک کنید یا این‌که نسخه‌ی پی‌دی‌اف آن‌را دریافت کنید.)

.

بامدادی	نجواها	یک‌عکاس	[silent-clicks]
با توجه به فیلتر بودن بامدادی در ایران، لطفا مطالب آن‌را از طریق اشتراک در خوراک آن یا مراجعه به وبلاگ «آینه‌ی بامدادی» پی‌گیری کنید. استفاده از مطالب و عکس‌های منتشر شده در وبلاگ‌ها و فوتوبلاگ‌های من به شرط «نقل قول دقیق»، «ذکر ماخذ» و «ارجاع لینک به اصل پست» بلا مانع است.