اتفاقاتی که در مصر رخ داد غم‌انگیز و تکان‌دهنده است. اما به قول فرزانه‌ای هر اتفاقی هر چند هم تاریک و غم‌انگیز باشد می‌تواند در خود نیکی‌هایی نیز داشته باشد. به نظر من اتفاقاتی که در طول یکی دو سال اخیر در مصر افتاد برای آن‌ها که اهل نیک نگریستن هستند، یک خوبی داشت: دست سطحی‌نگری ژورنالیستی (و نه نگاه عمیق ژورنالیست‌های تحلیل‌گرا که متاسفانه صدایشان کم‌تر شنیده می‌شود) رو شد. امیدوارم این نکته‌ی مهم را به خاطر بسپاریم و اجازه ندهیم امروز یا فردا یک‌بار دیگر با طناب قشری‌گری ژورنالیستی دوباره به چاه توهم فرو برویم. روی صحبت من با آن ژورنالیست‌هایی که نان‌شان و شغل‌شان و اسم‌شان و رسم‌شان را مدیون همان نگاه سطحی‌شان هستند نیست. روی صحبت من با ژورنالیست‌های تحلیل‌گرا نیز نیست که آن‌ها نیز نیازی به تذکر من ندارند و خود سرچشمه‌ی روشن‌گری هستند. روی صحبت من اما با مخاطبان رسانه‌ها است. با آدم‌هایی مثل من و شما.

گفتند انقلاب شده… بهار عربی شده… ببین چه بر سر دیکتاتور آمد. هلهله می‌کردند و ذوق می‌کردند که ببین یکی یکی دیکتاتورها دارند می‌روند… حالا نوبت سوریه است. به به… کیف می‌کردند. اصلا نمی‌شد باهاشان صحبت کرد. گفتم بابا جان این‌طوری نیست. چند علامت سوال روی تحلیل‌های ضعیف اما مکرر و پر سر و صدایی که از طریق رسانه‌های بزرگ دریافت می‌کنید بگذارید و در کنار آن تحلیل‌های جدی‌تر را نیز مطالعه کنید. دقت کنید ببینید اصلا ارتش مصر که مرکزیت قدرت در این کشور است و حرف اول و آخر را می‌زند آیا در این داستان دخالت قهر‌آمیز کرد یا خیر. دقت کنید ببینید آیا در جریان این تحولات جیک اسرائیل در آمد؟ اسرائیلی که هیچ حاشیه‌ی امنیتی در منطقه ندارد و حیاتش به دست پیش را گرفتن و بقاء پیمان‌های صلحی نظیر آن‌چه با مصر دارد بسته است چگونه می‌تواند نسبت به انقلاب در مهم‌ترین همسایه‌اش ساکت باشد. آخر این کدام انقلاب است که چند هزار (تو بگو چند میلیون) نفر توی میدان تحریر بنشینند و بعد یکی از مهم‌ترین متحدان آمریکا در منطقه و متشکل‌ترین ارتش‌های منطقه سرنگون شود! شوخی نکنید لطفا. معنای انقلاب را پوچ نکنید. انقلاب جامعه و ساختارهای قدرت حاکم را زیر و رو می‌کند. بحث این نیست که انقلاب خوب است یا بد است. اصلا انقلاب بد… تخریبی… ویران‌گر… اما به هر حال به عنوان یک مفهوم سیاسی-اجتماعی معنایش را که نمی‌توانیم به دل‌خواه خود عوض کنیم.

شاید بگویید مگر آن موقع کسی می‌توانست آینده را پیش‌بینی کند؟ می‌گویم نیازی نبود آینده را پیش‌بینی کنید. کافی بود به شواهد دقت کنید و تصویرها و تعریف‌هایی که از انقلاب دارید را با آن‌چه در مصر می‌گذرد مقایسه کنید. مطلب کم نبود. تحلیل‌کردن سخت نبود. به عنوان مثال حدود دو سال و نیم پیش در همین وبلاگ نوشتم‌ «در مصر چه گذشت؟»:

نظام حاکم بر مصر که یک نظام «جمال عبدالناصری» است با آمدن حسنی مبارک شروع نشده بود که لزوما با رفتن او بر چیده شود. «حسنی‌ مبارک» نیز مانند «انور سادات» میراث‌دار نظامی بود که توسط عبدالناصر بنیاد گذاشته شده بود و ارتش در «راس امور» وظیفه حفظ و بقای این «نظام» را عهده‌دار بود…. سران ارتش خواهان تغییر ساختار سیاسی مصر نبوده و نیستند. به عبارت دیگر «ارتش باید در راس امور باقی بماند».

این تعریف از خودم نیست (باید باشد؟). من سهم خودم را از تحلیل‌های اشتباه داشته‌ام و تازه مطلب بالا را هم که دو سال و نیم پیش نوشتم تحلیل من نبوده. از منابع مختلف خوانده بودم. پس افتخاری اگر باشد مال من هم نیست. اما به هر حال نمی‌توانم این نکته را فراموش کنم که چه بحث‌هایی با خیلی از دوست‌ها و آشناها داشتم… کسانی که از شدت خوشحالی و هیجان تقریبا به هیچ حرفی جز آن‌که «انقلاب بزرگ مردم مصر را بستاید» گوش نمی‌دادند.

این نکته‌ی مثبت را از داستان غم‌انگیز مصر می‌توان آموخت که همیشه آن‌چه می‌خواهیم با آن‌چه به دست می‌آوریم یکی نیست. این‌که چشم‌هایمان را روی این تضاد ببندیم مشکل‌مان را حل نمی‌کند، بلکه ما را به دنیای توهم و تاریکی فرو می‌برد. «عزم انقلاب» با «انقلاب» فرق می‌کند. «آرزوی بهار» با «خود بهار» یکی نیست. بدون انقلاب که نمی‌شود انقلاب کرد… بدون بهار که نمی‌شود بهار را جشن گرفت. متاسفانه آن‌چه در مصر رخ داد نه انقلاب بود و نه بهار…دست کم نه به آن شیوه‌ای که خواستند باور کنیم.

راستی خبر دارید که امروز در خبرها آمد که «حسنی مبارک آزاد شد»؟

قسمت‌هایی از این تحلیل دقیق و خواندنی را ترجمه می‌کنم. توصیه می‌کنم در صورت امکان متن کامل را به انگلیسی بخوانید.

روز ۱۱ فوریه حسنی مبارک استعفا داد و شورای نظامی جایش را گرفت. در روزهای ۱۱ و ۱۲ فوریه جمعیتی که در میدان تحریر جمع شده بودند سقوط مبارک و پیروزی دموکراسی در مصر را جشن گرفتند. روز ۱۳ فوریه شورای قانون اساسی را لغو و مجلس را منحل کرد و وعدهٔ قانون اساسی جدید از طریق رفراندوم را داد و حدودا ۶ ماه مهلت خواست.

می‌بینیم که پس از مبارک، قدرت رژیم نظامی به مراتب بیشتر شده است. اگر ارتش در نیت خود صادق باشد برگزاری انتخابات، تشکیل احزاب و معرفی نامزد‌ها انجام خواهد شد. اما اگر ارتش در نیت خود صادق نباشد نیز دقیقا همین کار‌ها را انجام خواهد داد. شش ماه زمان زیادی است، شور‌ها فرو می‌نشینند و قول‌ها فراموش می‌شوند.

بدون تردید تظاهر کنندگان زیادی در قاهره یا شهرهای دیگر جمع شده بودند. اما جمعیت محدود بود. در قاهره جمعیت میدان تحریر هیچ‌گاه از ۳۰۰ هزار نفر تجاوز نکرد و اگر چه این تعداد زیادی است، اما قابل مقایسه با جمعیت قیام‌های ۱۹۸۹ اروپای شرقی یا ۱۹۷۹ انقلاب ایران نیست که میلیون‌ها نفر به خیابان‌ها ریختند. جمعیت معترض هرگز به میزان قابل توجهی از جمعیت قاهره نرسید. در یک انقلاب واقعی، پلیس و ارتش نمی‌توانند جمعیت را مهار کنند. در مصر، ارتش تصمیم گرفت رو در روی تظاهر کنندگان قرار نگیرد، نه به خاطر این‌که ارتش از درون دچار تفرقه بود، بلکه به این دلیل که با تقاضای اصلی تظاهرکنندگان موافق بود: از شر مبارک خلاص شدن. و با توجه به این‌که جوهرهٔ اصلی رژیم مصر ارتش بوده است ‌عجیب خواهد بود اگر وقایع اخیر را انقلاب بنابیم.

مبارک و رژیم

نکتهٔ کلیدی‌ای که باید درباره‌ٔ مصر بدانیم تمایز بین رژیم سیاسی و حسنی مبارک است. رژیم سیاسی مصر شامل نهادهای پیچیده‌ای با مرکزیت ارتش است. این رژیم همین‌طور یک شاخه‌ٔ اداری غیرنظامی دارد که زیر نظر ارتش فعالیت می‌کند. حسنی مبارک، رهبر رژیم بود که به تدریج بین منافع خود با رژیم فاصله ایجاد کرد [مثلا با تلاش برای جانشینی فرزندش جمال به جای خود]  تا جایی که به طور روزافزونی از سوی رژیم به صورت یک تهدید دیده می‌شد و عاقبت هم رژیم به او پشت کرد.

ارتش اگر چه از حضور مردم در خیابان‌ها خوشنود نبود اما از تظاهرات استقبال کرد چرا که معترضان خواسته‌ای را مطرح می‌کردند که نظامیان از ماه‌ها پیش به دنبالش بودند. آن‌ها به ارتش این فرصت را دادند تا رژیم و منافع خود را حفظ کند و از شر مبارک خلاص شود.

این نکتهٔ مهمی است. آن‌چه اتفاق افتاد انقلاب نبود. تظاهر کنندگان هرگز مبارک را سرنگون نکردند، چه برسد به رژیم. آن‌چه رخ داد یک کودتای نظامی توسط ارتش بود که با هدف بقای رژیم و با پنهان شدن پشت تظاهرات مردم قصد داشت تا مبارک را وادار به استعفا کند. هنگامی که مشخص شد مبارک قصد ندارد داوطلبانه استعفا دهد (۱۰ فوریه) کودتاگران وی را وادار به استعفا کردند و به این ترتیب نظامیان رژیم را کاملا در دست گرفتند. البته تا پیش از آن نیز مرکزیت قدرت در ارتش بود، اما بعد از روز ۱۱ فوریه و رفتن مبارک ارتش قدرت را مستقیما به دست گرفت.

افسران کهن‌سال‌تر ارتش یعنی دوستان مبارک از طرف سایر نظامیان و همین‌طور ایالات متحده تحت فشار قرار داشتند تا زود‌تر عمل کنند و عاقبت هم عمل کردند. تظاهرات بهانه‌ٔ خوبی برای اقدام به دست نظامیان داد. آن‌چه در مصر رخ داد انقلاب نبود، کودتای نظامی‌ای بود که با هدف حفظ یک «رژیم نظامی» انجام شد.

انقلاب و کودتا

آیا این کودتا به انقلاب تبدیل خواهد شد؟ تظاهرکنندگان خواستار برگزاری انتخابات دموکراتیک واقعی و پایان یافتن سرکوب هستند و ارتش هم موافقت کرده است. هنوز مشخص نیست که رهبران نظامی واقعا به وعده‌هایی که داده‌اند پایبند هستند یا این‌که صرفا به قصد آرام‌ کردن اوضاع چنین گفته‌اند. به هر حال مشکلات عمیق‌تری در راه دموکراتیزه شدن مصر وجود دارد. اول این‌که خفقان دوران مبارک جامعه‌ٔ مدنی را ضعیف کرده است. شکل گرفتن احزاب نیرومندی که بتوانند نامزدهای سیاسی معرفی کنند به زمان احتیاج دارد. دوم این‌که نظامیان عمیقا در امور اجرایی کشور دخالت دارند و طرد کردن آن‌ها از منسب‌هایشان، حتی در صورتی که چنین اراده و نیتی وجود داشته باشد، زمان می‌برد. ارتش ۶ ماه مهلت گرفته است اما معلوم نیست بخواهد موقعیتی را که بیش از ۵۰ سال در راس هرم قدرت داشته است داوطلبانه‌‌ رها کند.

مانند تظاهرات سال ۲۰۰۹ تهران این تمایل وجود دارد که اتفاقات اخیر را جدید و خیره کننده تلقی کنیم (مثلا باراک اوباما هم به طور ضمنی چنین می‌گوید). می‌گویند این رویداد جدید به توییتر و فیس‌بوک (Twitter and Facebook) مربوط می‌شود. باید به خاطر بیاوریم که انقلاب‌های واقعی که منجر به نابودی رژیم‌های سیاسی در ۱۹۷۹ و ۱۹۸۹ شدند قبل از فراگیر شدن کامپیوترهای شخصی رخ دادند. در واقع، چنین انقلاب‌هایی حتی در قرن ۱۸ هم رخ داده بودند. هیچ‌کدام از این انقلاب‌ها به گوشی‌های هوشمند تلفن همراه (smartphone) احتیاج نداشتند، و همهٔ آن‌ها جامع‌تر و عمیق‌تر از چیزی بودند که تا امروز در مصر رخ داده است. این انقلاب توییتریزه (Twitterized) نخواهد شد. بخش بزرگی از جمعیت معترض زمانی به میدان تحریر آمدند که اینترنت به کلی در کشور قطع بود.

چه چیز به دست آمده است؟

بنابراین، اجازه دهید با واقعیت رو به رو شویم. رژیم مصر هنوز سر جای خودش است و هنوز توسط ژنرال‌های پیر کنترل می‌شود. آن‌ها متعهد به ادامهٔ‌‌ همان سیاست خارجی‌ای هستند که حسنی مبارک در پیش گرفته بود. آن‌ها وعدهٔ دموکراسی داده‌اند، اما معلوم نیست جدی گفته باشند و اگر هم جدی گفته باشند، معلوم نیست چطور می‌خواهند آن‌را انجام دهند و مطمئنا کار ۶ ماه نخواهد بود. در نتیجه با در نظر گرفتن این‌که چه کسی جمعیت معترض را به خیابان‌ها فرا بخوانند ممکن است تظاهرات دیگری در آینده انجام شود و مردم خواستار تسریع در فرایند دموکراسی شوند.

این‌طور نیست که هیچ چیز در مصر رخ نداده باشد و آن‌چه رخ داد بی‌ اهمیت باشد بلکه به سادگی می‌توان گفت آن‌چه در مصر رخ داد مشابه تصویری که از آن در رسانه‌ها ارائه شد نبود و فرایند به مراتب پیچیده‌تری بود که بخش اعظم آن از طریق تلویزیون قابل مشاهده نیست. مطمئنا آن‌چه در مصر رخ داد جدید یا بی‌سابقه نبود: نه از نظر دستاورد‌ها و نه از نظر شیوهٔ به دست آوردن آن‌ها. در این لحظه حتی دقیقا مشخص نیست چه چیزی به دست آمده است. مشخص نیست آن‌چه رخ داده است چقدر در سیاست داخلی یا خارجی مصر تاثیر خواهد گذاشت. حتی مشخص نیست در عمل چنین سیاست‌هایی (داخلی و خارجی) چقدر قابل تغییر باشند، حتی اگر اراده‌ای برای تغییر آن‌ها وجود داشته باشد.

هفته با خروج یک سرباز پیر از مصر آغاز شد و در حالی به پایان رسید که سربازان پیر دیگری مصر را اداره می‌کنند که قدرت رسمی آن‌ها حتی از مبارک هم بیشتر است. این مساله موجب بهت و شوک جهانی شده است. ما در سال ۲۰۰۹ که گفتیم تظاهرات مردم تهران به جایی نمی‌رسد و به «ضد حال ‌زن» (joykills) بسیاری تبدیل شدیم. الان هم نمی‌خواهیم «ضد حال ‌زن» باشیم، چرا که همه خوشحال و هیجان‌زده به نظر می‌رسند. اما باید تاکید کنیم که علی‌رغم حضور جمعیت معترض، اتفاق چندانی در مصر نیفتاده است. معنای این حرف نیست که اتفاقی نخواهد افتاد، اما تا امروز اتفاقی نیفتاده است.

یک مرد ۸۲ ساله از دفتر کارش اخراج شده است و پسرش رئیس‌جمهور نخواهد شد. مجلس و قانون اساسی منحل شده‌اند و نظامیان (junta) بر سر کارند. این‌ها چیزهایی است که می‌دانیم، باقی همه گمانه‌زنی است.

.

پیروزی مردم مصر بر حسنی مبارک مستبد آن هم درست در سال‌روز 22 بهمن، حتی اگر بیش از یک تصادف تاریخی نباشد بسیار جالب توجه است. تصور عمق شور و شادی مصری‌ها در این ساعت‌ها کار مشکلی است و من نمی‌توانم بی‌اختیار از خوشحالی آن‌ها شاد نباشم. این است که از طرف من به معترضان مصری: پیروزی‌تان مبارک.

اما آن‌چه در این لحظه ذهنم را بسیار به خود مشغول کرده مجموعه‌ٔ وقایع مهمی است که منجر به این شادی شد. به عبارت دیگر آیا می‌توانم درک کنم چه اتفاقی در مصر رخ داده است؟

باید صبر کرد و دید چه نظام سیاسی‌ای بر مصر حاکم خواهد شد و رفتار آن‌را در عمل و در ماه‌ها و سال‌های آینده محک زد. اعتراف می‌کنم که تا قبل از وقایع اخیر اطلاعات اندکی دربارهٔ مصر داشتم اما رویدادهای اخیر باعث شد که بیشتر دربارهٔ مصر کنجکاوی کنم که نتیجه‌اش نگاه فعلی من به مصر است که در این‌جا خلاصه می‌کنم:

1. نظام حاکم بر مصر که یک نظام «جمال عبدالناصری» است با آمدن حسنی مبارک شروع نشده بود که لزوما با رفتن او بر چیده شود. «حسنی‌ مبارک» نیز مانند «انور سادات» میراث‌دار نظامی بود که توسط عبدالناصر بنیاد گذاشته شده بود و ارتش در «راس امور» وظیفه حفظ و بقای این «نظام» را عهده‌دار بود.
2. این نظام به تدریج (ولی در طول چندین دهه مخاصمت) به یک همزیستی استراتژیک با اسرائیل و آمریکا رسید که در دوران حسنی مبارک به دقت پی‌گیری شد و در واقع به اوج خود رسید. تا جایی که مصر بعد از اسرائیل به دومین کشور مورد حمایت آمریکا تبدیل شد. حمایت‌هایی که البته فقط به حوزهٔ سیاسی ختم نمی‌شد و مهم‌ترین دریافت کننده کمک‌ها همان «ارتش» مصر بود. ارتشی که شاید حرف اول و آخر را در مصر عبدالناصری می‌زند.
3. قبل از شدت گرفتن اعتراضات در هفته‌های آغازین سال 2011، اختلاف بین سران ارتش و حسنی مبارک بر سر دوران بعد از حسنی مبارک در حال شدت گرفتن بود. هم حسنی مبارک و هم سران ارتش می دانستند که با توجه به شرایط جامعه و همین طور وضعیت سنی و جسمی مبارک، دوران زمامداری وی رو به اتمام است. به خصوص سران ارتش تمایلی به برنامهٔ مبارک برای جانشین کردن فرزندش «جمال مبارک» نداشتند.
4. با شدت گرفتن اعتراضات مردمی علیه شخص حسنی مبارک، ارتش مصر که در درجهٔ اول وظیفه‌ٔ حراست از نظام سیاسی مصر را داشت، با علم به «پاییزی» بودن دوران مبارک و همین‌طور مخالفت با ادامه‌ٔ آن توسط فرزندش به این نتیجه رسید که رو در روی مردم معترض قرار نگیرد. چرا که سران ارتش می‌دانستند مدت زمان زیادی به پایان دوران مبارک باقی نمانده است و این مساله حتی بدون اعتراضات هم برای آن‌ها روشن بود.
5. سران ارتش خواهان تغییر ساختار سیاسی مصر نبوده و نیستند. به عبارت دیگر «ارتش باید در راس امور باقی بماند».
6. سران ارتش می‌دانستند و می‌دانند که امنیت اسرائیل و منافع آمریکا در منطقه نباید به خطر بیافتد چرا که هر گونه تهدید جدی امنیت اسرائیل به خاطر ایجاد بحران یا تغییر نظامی سیاسی در مصر می‌تواند تبعات جدی‌ای مانند واکنش شدید (حتی نظامی) علیه مصر در پی داشته باشد.
7. با توجه به بندهای گفته شده، ارتش (و متحدانش در اسرائیل و آمریکا و …) به این نتیجه رسیدند که اگر چه رفتن مبارک اجتناب‌ناپذیر است اما باید آرام و بدون تغییر نظام سیاسی انجام شود.
8. بهترین حالت راضی کردن مردم به ادامه‌ٔ حضور مبارک تا پایان دورهٔ فعلی ریاست‌جمهوری‌اش بود. به این ترتیب می‌توانستند زمان کافی برای انتقال قدرت (و نه تغییر ساختار قدرت) در مصر فراهم کنند.
9. اما مردم اصرار داشتند مبارک همین حالا برود. به دلایل مختلف (که شرح آن به جای خودش) مبارک و عده‌ای از سران ارتش نگران بودند رفتن ناگهانی مبارک منجر به ایجاد خلأ سیاسی و در نتیجه از کنترل خارج شدن اوضاع شود. آن‌ها می‌خواستند فرایند رفتن مبارک به تدریج انجام شود تا کنترل گذار به دوران بعد از مبارک را در دست داشته باشند. این تردیدها منجر به این شد که مبارک دیشب اعلام کرد استعفا نمی‌دهد. اما در طول کمتر از 24 ساعت، شرایط عوض شد.
10. مردم کوتاه نیامدند و حضور خود را تشدید کردند. ارتش یا باید از ماندن مبارک حمایت می‌کرد و منفعلانه ادامه می‌داد و خطر از کنترل خارج شدن اوضاع را به جان می‌خرید (اوضاع به دست مردم می‌افتاد و در نتیجه ممکن بود ساخت نظامی موجود به خطر بیافتد)، یا باید مردم را سرکوب می‌کرد (که بازی بسیار خطرناکی می‌بود و می‌توانست منجر به نابودی نظام سیاسی و عواقب دیگر شود) و یا مبارک را برکنار می‌کرد (مردم را راضی، کنترال اوضاع را در دست و متحدان را آرام می‌کرد)
11. بعد از برگزاری اجلاس ویژه شورای فرماندهی ارتش بدون حضور مبارک، تصمیم به عزل وی گرفته شد و به او ابلاغ گردید. با توجه به شرایط، مبارک صلاح را بر این دید که اندکی آبرو برای خود باقی بگذارد و به صورت محترمانه‌تری استعفا دهد.
12. روزها و هفته‌های آینده روزهای سرنوشت‌سازی خواهند بود. بدون تردید بازی‌گران اصلی عرصه‌ٔ سیاسی مصر (ارتش، اسرائیل و آمریکا) حداکثر تلاش خود را خواهند کرد تا تغییر نظام سیاسی در مصر رخ ندهد. شاید عده‌ای از معترضان مصری به همین راضی باشند. اما هستند عده‌ای که به دنبال تغییر واقعی ساخت سیاسی در مصر هستند. باید دید تضاد این دو گروه اصلی به کجا منجر خواهد شد.

همان‌طور که گفتم این خلاصه‌ٔ نگاه فعلی من به وقایع مصر است. شاید نگاه شما با نگاه من بسیار متفاوت باشد. این است که می‌توانیم گفتگو کنیم و شکی نیست که واقعیت همیشه حیرت‌انگیزتر از آن است که ما می‌پنداریم…

در نوشتهٔ قبلی سعی کردم موضع ایران را در قبال سرنوشت ناآرامی‌های مصر از روی بیانات مقامات عالی‌رتبهٔ ایرانی استخراج کنم. اما تحولات مصر از جنبهٔ دیگری نیز برای سیاست‌ورزان ایرانی اهمیت دارد: تاثیر آن بر معادلات سیاسی-اجتماعی داخل ایران.

زمینه‌ها و عواملی که منجر به اعتراضات و ناآرامی‌های شهری در ماه‌های بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر در ایران شد از میان نرفته است و سیاست‌ورزان ایرانی به خوبی می‌دانند که تا وقتی این زمینه‌ها و عوامل وجود داشته باشد، عقب‌نشینی طیف‌های مختلف معترض از خیابان‌ها به خانه‌ها به معنای پایان ماجرا نیست. در چنین شرایطی تحولات مصر می‌تواند جان دوباره‌ای به فرایندهای اعتراضی اجتماعی در ایران ببخشد و طیف‌های مختلف موسوم به سبز را از حاشیه به متن فراخواند. اتفاقی که مسلما مورد استقبال ساخت سیاسی‌ حاکم بر ایران قرار نخواهد گرفت.

از منظر یک شهروند ایرانی که می‌خواهد تحولات مصر را با ایران بسنجد دو دیدگاه زیر وجود دارد:

1- تحولات مصر از نوع انقلابی است؛ شبیه آن‌چه در انقلاب 57 ایران رخ داد. (یعنی اعتراض به حسنی مبارک همسنگ اعتراض به شاه تفسیر شود)

2. تحولات مصر از نوع اصلاحی است؛ شبیه آن‌چه به نام جنبش سبز در خیابان‌های تهران بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری 88 شکل گرفت. (یعنی اعتراض به حسنی مبارک همسنگ اعتراض به ساخت سیاسی موجود در ایران تفسیر شود)

ساخت سیاسی حاکم بر ایران تمایل دارد تفسیر اول در جامعه شایع شود چرا که چنین تفسیری نه تنها موج اعتراضی جدیدی علیه دستگاه مستقر سیاسی ایجاد نمی‌کند که به مشروعیت آن به عنوان نظامی که با انقلابی آزادی‌خواهانه  (مشابه مصر آینده) بر سر کار آمده است کمک خواهد کرد.  درست به همین دلیل ساخت سیاسی حاکم بر ایران از شیوع تفسیر دوم در جامعه که می‌تواند به سرعت به کاتالیزوری برای بسیج اجتماعی توده‌های معترض تبدیل شود بیم دارد.

اما طیف‌های معترض و رهبران جنبش سبز به تفسیر دوم بیشتر علاقه دارند. چرا که مطابق این دیدگاه، جنبش مردم مصر مشابه جنبش سبز ایرانی‌هاست و به این ترتیب با هزینه کردن از مشروعیت ساخت سیاسی حاکم بر ایران، شأن جنبش سبز را به عنوان پدر معنوی تحولات مصر بالا می‌برد و امید تازه‌ای به «جنبش دم در سینه حبس کرده» می‌بخشد.

طبیعی است که گرایش‌های مستقر و معترض تمام تلاش خود را برای «مصادره به مطلوب» برداشت ایرانیان از تحولات مصر می‌کنند. در همین راستا دنبال کردن واکنش‌ها و موضع‌گیری‌های عالی‌ترین مقامات و فعالان سیاسی ایران چه در داخل ساخت سیاسی و چه در سطوح رهبری اعتراضات با «پدیده‌ٰ مصر» جالب و آموزنده است.

.

به نظر شما حاکمیت ایران تمایل دارد چه نوع آینده‌ی سیاسی‌ای را در مصر شاهد باشد؟ نسخه‌ی ایرانی برای انقلاب محتمل مصر چیست؟

مصر (در کنار ایران و ترکیه) پرجمعیت‌ترین کشور خاورمیانه است و با توجه به بافت جمعیتی و دینی و مجاورت آن با اسرائیل و نقشی که خواه ناخواه در تحولات سیاسی منطقه بازی می‌کند باید در کانون‌ دغدغه‌ی حکومت ایران قرار داشته باشد. پس احتمال این‌که ایران نسبت به سرنوشت تحولات مصر بی‌تفاوت باشد بسیار اندک است و چنین سیاستی را می‌توان اشتباهی استراتژیک و مهلک تلقی کرد. از طرفی در تحلیل استراتژی ایران در قبال مصر باید چهار نکته‌ی مهم زیر را در نظر گرفت:

1. غرب و اسرائیل نگران قدرت گرفتن نیروهای اسلام‌گرا در مصر هستند.
2. نیروهای اسلام‌گرا نفوذ قابل توجهی در جامعه‌ی مصر دارند؛ در عین حال بخش غیرقابل انکاری از مردم مصر، مخالف شکل گرفتن یک حکومت اسلامی در کشورشان هستند.
3. نگرش‌های مختلفی در میان طیف‌های سیاسی حاکم بر کشورهای تاثیرگذار وجود دارد. این اختلاف‌نظرها بر سر چگونه‌گی اعمال نفوذ در مصر با هدف پر کردن خلاء نسبی قدرت و مدیریت ناپایداری مقطعی ایجاد شده است.
4. با توجه به زمینه‌های تاریخی و منطقه‌ای، احتمال قدرت گرفتن جریان سیاسی هم‌سو با ایران در مصر بسیار اندک است و «مصرِ آینده» حتی اگر اسلامی باشد یک «مصرِ ایرانی» یعنی شکل گرفته بر اساس الگوی حکومتی ایران نیست.

با در نظر گرفتن موارد بالا، می‌توانیم با تقریب موضع احتمالی حکومت ایران درباره‌ی تحولات مصر را به دو دسته‌ی کلی تقسیم کنیم:

فرض اول: ایران می‌خواهد تحولات مصر منجر به انقلاب اسلامی شود

آیا حکومت ایران تمایل دارد تحولات مصر به سمت نفوذ هر چه بیشتر گروه‌های اسلام‌گرا و شکل‌گیری حکومت اسلامی گرایش یابد؟

با در نظر گرفتن عوامل بالا، حمایت علنی و رسمی ایران از حرکت مصر به سمت انقلاب اسلامی، نه تنها به این تحول کمکی نمی‌کند که باعث افزایش حساسیت غرب و اسرائیل و اقشار سکولار جامعه‌ی مصر نسبت به موضوع شده و ضمن کمک کردن به ایجاد موج رسانه‌ای در قبال اسلامی شدن مصر به تقویت گرایش‌های غیراسلامی در داخل مصر و قدرت گرفتن سیاست‌های مداخله‌جویانه‌ی تندروانه‌تر از سوی غرب منجر خواهد شد.

در نتیجه اگر ایران واقعا مایل به قدرت گرفتن جریان انقلاب اسلامی در مصر باشد، بهترین روش حمایت پنهانی از گرایش‌های اسلام‌گرا و رعایت بی‌طرفی ظاهری و حفظ ادبیات خنثی نسبت به نفوذ گرایش‌های اسلامی در جریانات تحول‌خواه است. چنین سیاستی نه آتش رسانه‌ای (و افکار عمومی) غرب و اسرائیل را به ضدیت با تحولات اسلام‌گرایانه  بر می‌افروزاند و نه بهانه‌ به دست سیاست‌ورزان مداخله‌گر افراطی غرب می‌دهد تا شدیدترین واکنش‌ها را در قبال جلوگیری از تشکیل یک مصر اسلامی در پیش گیرند. مشابه چنین سیاستی از سوی گروه‌های بارز اسلام‌گرای داخل مصر در پیش گرفته شده است.

به عنوان مثال جریان اخوان‌المسلمین با درک دقیق از حساسیت غرب و اسرائیل و طیف‌هایی از جمعیت مصر، با احتیاط و دقت فراوان سعی می‌کند خود را به مرکز رهبری ناآرامی‌ها و اعتراضات شکل گرفته شده در مصر نزدیک نکند و با تاکید بر گفتمان آشنای غربی (مانند برگزاری انتخابات با حضور همه‌ی جریان‌ها) بدون ایجاد واکنش مستقیم، به حضور موثر خود در شکل‌دهی جریانات ادامه دهد.

فرض دوم: ایران نمی‌خواهد تحولات مصر منجر به انقلاب اسلامی شود

اما اگر ایران نخواهد تحولات مصر به ایجاد یک حکومت اسلام‌گرا ختم شود چطور؟ در این صورت استراتژی ایران در قبال این تحولات چگونه باید باشد؟

ایران نمی‌تواند مستقیما خواست خود را مطرح کند یعنی رسما اعلام کند که مخالف شکل‌‌گیری انقلاب اسلامی در مصر است. چرا که این‌کار با تصویری که حکومت ایران در طول دهه‌ها از خود در افکار عمومی داخلی، منطقه‌ای و جهانی ساخته در تناقض است و تخریب چنین تصویری بدون داشتن دلایل موجه بی‌تدبیری است.

در ثانی مخالفت مستقیم ایران با شکل‌گیری انقلاب اسلامی در مصر به صورت غیرمستقیم به سود گروه‌های اسلام‌گرا تمام خواهد شد. چرا که آن‌ها می‌توانند با آسودگی و بدون جنجال و ایجاد حساسیت جهانی (با تشکر از ایران) استراتژی خود را مبنی بر حفظ ادبیات دموکراتیک در ظاهر و تلاش عملی برای برای خط‌دهی جریان‌ به سمت حکومت اسلام‌گرا ادامه دهند.

پس اگر ایران نمی‌تواند مستقیما با شکل گرفتن انقلاب اسلامی در مصر مخالفت کند چه روشی را باید در پیش بگیرد؟ با توجه به آن‌چه گفته شد، استراتژی ایران برای تضعیف جریان‌های اسلام‌گرا و تقویت جریان‌های سکولار می‌تواند با تاکید بر اسلامی‌ شدن مصر هماهنگ باشد. اگر ایران بر اسلامی شدن مصر تاکید کند کار گروه‌های اسلام‌گرای مصر در رسیدن به چنین هدفی واقعا دشوار می‌شود! چرا که آن‌ها کمک‌های مستقیمی از ایران دریافت نمی‌کنند ولی در کوران رسانه‌ای ایجاد شده و افزایش سطح نگرانی سکولارهای مصر و طیف‌های سیاسی تصمیم‌گیرنده در غرب و اسرائیل ناگهان در برابر خود لشگر منسجم و نیرومندی از نیروهای غیراسلامی خواهند دید. در چنین شرایطی ادامه‌ی استراتژی «ظاهرا دموکرات بودن و در عمل به سمت حکومت اسلام‌گرا رفتن» سخت‌تر می‌شود.

موضع ایران چیست؟

موضع طیف‌های سیاسی مختلف در حاکمیت ایران نسبت به سرنوشت سیاسی مصر متفاوت است. اما مهم‌ترین صدای رسمی‌ حکومت، مواضع عالی‌ترین مقام سیاسی ایران است که روز جمعه‌ی گذشته «قیام ملت مسلمان مصر» را «یك حركت اسلامی و آزادیخواهانه» خطاب کرد و از پیروزی انقلاب اسلامی  در مصر حمایت کرد. با توجه به آن‌چه گفته شد، این مواضع می‌تواند نشانه‌ای از عدم تمایل حکومت ایران به شکل‌گیری حکومت اسلامی در مصر باشد. موضوع جالب‌تر می‌شود اگر واکنش سریع اخوان‌المسلمین را در مخالفت با این مواضع (یا دست کم در مخالفت با آن‌چه ممکن است از آن برداشت شود) در نظر بگیریم.

اگر این نتیجه‌گیری احتمالی درست باشد این سوال مطرح می‌شود که چرا باید ایران از شکل‌گیری حکومت اسلام‌گرا در مصر ناخشنود باشد؟

.